به گزارش عتبه نیوز، محبان خاندان عصمت و طهارت(ع) در طول تاریخ با وقف اموال منقول و غیرمنقول خود بر حرم مطهر حضرت رضا(ع)، عرض ارادت خود را به این امام همام نشان دادند؛ آنان اموال منقولی نظیر قرآن‌ها، کتاب‌های خطی، جواهرات، اشیای نفیس موزه‌ای و... تا اموال غیرمنقولی همچون خانه، زمین، باغ و مغازه را بر این آستان مقدس وقف کردند. در این گزارش به مرور بخشی از تاریخچه وقف در بارگاه ملکوتی رضوی بر پایه اسناد تاریخی مرتبط با آن می‌پردازیم.
از قدیمی‌ترین موقوفه تا سند وقفی
اسناد و شواهد موجود حاکی از آن است که قدمت قدیمی‌ترین موقوفه آستان قدس رضوی یعنی موقوفه عتیقی به اوایل دوره صفویه می‌رسد. در واقع «عتیق علی بن احمد ملک اسماعیل طوسی» مشهور به خواجه عتیق منشی، از دولتمردان منشیان دربار شاه اسماعیل صفوی و شاه طهماسب، در سال ۹۳۱ هجری قمری، ۲۲ رقبه را بر حرم مطهر حضرت رضا(ع) وقف کرده است. بدین ترتیب موقوفات عتیقی، قدیمی‌ترین، وسیع‌ترین و بزرگترین رقبات وقفی این آستان مقدس را در برمی‌گیرد.
قدیمی‌ترین سند وقفی موجود در آستان قدس رضوی نیز مربوط به تاریخ نگاشته‌ای در پشت جلد قرآن خطی نفیسی است که در گنجینه رضوی در سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. در این میان، قدیمی‌ترین نسخه‌های خطی وقفی، شامل جزوات قرآنی است که قدمت آن‌ها به اوائل قرن چهارم هجری قمری برمی‌گردد. از جمله قدیمی‌ترین این نسخه‌های وقف شده می‌توان به نسخه قرآنی متعلق به سال ۳۲۷ ه.ق که توسط «کشواد بن املاس» حکمران اصفهان وقف شده، قرآن نفیس «ابن سیمجور» که در سال ۳۸۳ ه.ق به گنجینه روضه رضویه اهدا شده و قرآن خطی که «ابوالقاسم منصور بن محمد بن کثیر» در سال ۳۹۳ ه.ق بر آستان قدس رضوی وقف کرده است، اشاره کرد.
وقف‌نامه نسخه تفسیر ابوالفتوح رازی، قدیمی‌ترین وقف‌نامه موجود در کتابخانه آستان قدس رضوی است که قدمت آن به سال ۸۶۱ ه.ق باز می‌گردد. این کتاب به منظور تکمیل کتابخانه، بر آستان قدس رضوی وقف شده است. در این وقف‌نامه آمده است: «چون در میان کتاب‌های کتابخانه رضویه تفسیر معتبری برای استفاده عالمان وجود نداشت، این تفسیر روض‌الجنان و روح‌الجنان فی تفسیر القرآن را به کتابخانه وقف می‌کنم».
طومار علیشاهی؛ ارزشمندترین سند وقفی
طومار علیشاهی، از قدیمی‌ترین و با ارزش‌ترین اسناد مربوط به تشکیلات اداری و موقوفات آستان قدس رضوی است که به همت علی قلی‌خان معروف به علیشاه یا عادلشاه؛ والی خراسان و برادرزاده نادرشاه افشار و پس از مرگ نادرشاه و به قدرت رسیدن او در سال ۱۱۶۰ ه.ق تهیه شده است. این طومار سیاهه‌ای از کل موقوفات شناخته شده آستان قدس رضوی و مسجد جامع گوهرشاد، از ابتدا تا زمان صدور طومار، است. البته خود علیشاه نیز تعداد صد زوج ملک بر موقوفات پیشین افزوده است که وقف‌نامه جداگانه‌ای داشته و متأسفانه اکنون در دست نیست، اما رقبات آن در طومار ذکر شده است.
رقبات مندرج در طومار به تفکیک شهر و ولایت مربوط درج شده، به این ترتیب که موقوفات هر شهر و آبادی با ذکر رقبات و به تفکیک مزارع، باغات، خانات(خانه‌ها) و دکاکین(دکان‌ها)، طواحین(آسیاب‌ها)، تیمچه‌ها(کاروانسراهای کوچک)، قنوات(قنات‌ها)، حمام‌ها و غیره، با احتساب نقد و جنس هر رقبه به حروف سیاق در ذیل همان رقبه ثبت شده است.
طومار علیشاه علاوه بر فهرست‌نامه موقوفات، دستور و برنامه کار و بودجه وقت آستان قدس رضوی نیز به شمار می‌رود. در این طومار برای نخستین بار تمامی موقوفات آستان قدس ثبت و ضبط شده و مشخصات و نشانی موقوفات، همراه با حدود و اندازه درآمد و نوع هزینه و مصرف آن‌ها ذکر شده است. همچنین در این طومار وظایف کارگزاران و مستخدمان آستان قدس نظیر تولیت، مستوفی، مشرف، ناظر، کلیددار، مهردار، مدرس، سرکشیک، خادم‌باشی، نائب‌الزیاره، حافظ، خادم، صدر، خطیب، مؤذن، مأموران روشنایی، بخورسوز، عنبرسوز، مباشران املاک، طبیب، جراح، پرستار و... همراه با مصارف و هزینه‌های جاری و حقوق و ساعات کار و نوع مسئولیت و شرح وظایف هر یک به تفکیک تشریح شده است.
طبق مفاد این طومار، علیشاه دستور داد تعداد کشیک‌های آستانه مبارکه به نیت پنج تن آل عبا، از سه نوبت به پنج نوبت افزایش یافته و مقرر شد خدمه و فراشان از اعاظم و افاخم (بزرگان) و سادات انتخاب شوند. در این سند مهم، تعداد مشاغل آستانه مبارکه، عنوان مناصب و نام اشخاص به همراه مقرری هر کدام مشخص شده و حتی در زمینه نوع لباس و ترتیب نشستن خدام و صاحب منصبان در کشیک‌خانه، دستوراتی ارائه شده است.
طومار عضدالملک؛ معتبرترین سند وقفی
طومار عضدالملک، سیاهه‌ای از موقوفات مطلقه و خاصه(دارای وقف‌نامه و معلوم المصرف) آستان قدس رضوی به تفکیک هر شهرستانی است که تا سال ۱۲۷۳ ه.ق در تصرف این آستان مقدس بوده است. این طومار از مهمترین و متقن‌ترین اسناد تاریخی است که در جهت صیانت، حراست و حفظ موقوفات آستان قدس رضوی تنظیم شده است.
طومار عضدالملک در سال ۱۲۷۴ ه.ق به همت محمد حسین حسینی معروف به صدر دیوان‌خانه و ملقب به عضدالملک، فرزند میرزا فضل‌الله حسینی و وزیر مختار سال‌های ۱۲۶۷ تا ۱۲۷۰ ه.ق ایران در روسیه که در سال ۱۲۷۰ ه.ق پس از ملقب شدن به عضدالملک به مقام وزارت وظایف و اوقاف رسید، تهیه شده است. او از رجب ۱۲۷۲ ه.ق متولی‌باشی آستان قدس رضوی شد و تا ماه صفر ۱۲۷۸ ه. ق در این سمت باقی ماند. عضدالملک در همین سال‌ها(از رجب ۱۲۷۳ ه.ق به بعد)، طومار مزبور را به منظور حفظ و صیانت از موقوفات امام رضا(ع) تهیه و تنظیم کرد.
این طومار از اسناد بسیار مهم تاریخی، متقن، مدلل و باارزش موقوفات آستان قدس رضوی است که طی حکم شماره ۱۲۳۳۳/ ۲۹۶۰- ۱۵/۱۱/۱۳۱۴ دیوان عالی تمییز تأیید و جزء اسناد رسمی و معتبر شناخته شده و دوباره در سال ۱۳۸۵ نیز دیوان عالی کشور طی نامه شماره ۵۴۶۹ همین حکم را تأیید کرده است.
این طومار تاریخی به عنوان دلیلی بلامنازع و یک سند رسمی معتبر در محاکم قضایی همواره مورد استفاده قرار گرفته است. طومار عضدالملک شامل تفضیل اسامی جمیع املاک، عقار(ملک و زمین زراعی)، خانات، حمامات و مستغلات وقفی متصرفی بالفعل سرکار فیض آثار است که به مُهر ۵۵۳ نفر از علما، اعیان، اکابر و عظمای ارض اقدس ممهور شده و اصل آن به طول ۹ متر و ۱۰ سانتی‌متر و عرض ۴۴ سانتی‌متر، در گنجینه رضوی نگهداری می‌شود.
نظر شما