عتبه‌نیوز ـ آزیتا ذکاء؛ نقاره‌خانه آستان قدس رضوی قدیمی‌ترین نقاره‌خانه مذهبی در ایران است و سایر نقاره‌خانه‌های مذهبی کشورمان پس از تأسیس این نقارخانه به پیروی از آن ایجاد شده‌اند.
مراسم نقاره‌نوازی یادآور سنتی دیرینه با قدمتی قریب به شش قرن است که طی اعصار گذشته به نمادی احترام‌آمیز در بیان عظمت و شکوه مضجع شریف ثامن‌الحجج(ع) تبدیل شده است.
در گزارش پیش‌رو، بیشتر با آیین سنتی و دیرینه نقاره‌زنی در مضجع شریف امام هشتم(ع) آشنا خواهیم شد که مشروح آن از نظرتان می‌گذرد.
پیشنیه نقاره‌خانه
غالبا امرا و حکمرانان در تشکیلات حکومتی خود نقاره‌خانه داشتند و نقاره می‌نواختند. داشتن نقاره‌خانه برای امرا نشان برتری و داشتن قدرت بیشتر بود. البته این امتیاز تنها از جانب شاهان و سلاطین به امرا واگذار می‌شد.
با ورود اسلام به ایران، این سنت نه تنها منسوخ نشد، بلکه استفاده از آن گسترش یافت تا جایی که علاوه بر استفاده در مناسبت‌های گوناگون به آن شکل مذهبی داده شد و برای تعیین اوقات شرعی نیز به کار می‌رفت.
ابتدا نواختن هر گونه ساز در مکانی غیر از نقاره‌خانه شاهی صفویه ممنوع بود. با وجود اینکه آغاز نقاره‌نوازی در حرم مطهر امام رضا(ع) به دوره تیموری می‌رسد، ولی روند شکل‌گیری تشکیلات منسجم و قاعده‌مند آن از دوره صفویه شروع شده و تا به امروز ادامه دارد.
نقاره‌خانه در دوران مختلف
نقاره‌خانه آستان قدس رضوی در دوره صفویه با عنوان «نقاره‌خانه سرکار» شناخته می‌شد. در دوره افشاریه و زندیه آیین نقاره‌نوازی تداوم داشت و در زمان قاجار به تدریج نقشی تجملی یافت، اما بحرحال تا زمان ورود نوازندگان و سازهای اروپایی به ایران، همچنان اهمیت خود را حفظ کرد. در دوره قاجار گذشته از تهران که پایتخت بود، در شهرهایی نظیر تبریز، اصفهان، شیراز، قزوین، مشهد و هرات نیز نقاره‌خانه برپا بود و به نقاره‌نوازی می‌پرداختند، نقاره‌خانه همیشه نشانه‌ای از اقتدار حکومت بود و تصرف آن نیز نشانی از زوال حکومت پیشین و اقتدار حکومت جدید و اولین نشانه تغییر حکومت به شمار می‌رفت.
عملجات شکوه
نواختن نقاره در دوره قاجار به عنوان یک سنت و آیین پابرجا در حرم اجرا می‌شد و انعکاس برخی اخبار در سفرنامه‌های بر جای مانده از این دوره، نشان از اقبال و توجه بیش از پیش زائران و مجاوران امام هشتم(ع) به نقاره‌خانه است تا آنجا که گاهی برخی برای برآوردن حاجت خود به نقاره‌خانه متوسل می‌شدند و یا برخی رخدادهای سیاسی این دوره نیز تأکید دیگری بر این مطلب است. در واقع در این دوره نقاره‌خانه نشان اعتبار و شکوه بارگاه منور رضوی بود به گونه‌ای که کارکنان آن را «عملجات شکوه» می‌نامیدند.
القاب و نام کارکنان نقاره‌خانه
سرپرست نقاره‌خانه در دوره‌های صفویه و افشار «مهتر» نامیده می‌شد. کارکنان نقاره‌خانه در دوره صفویه «عمله نقاره‌چی»، «نقاره‌چی» و «کوسچی نقاره‌خانه» و در دوره افشاریه با عنوان کلی «عمله نقاره‌خانه» و گاهی نیز به صورت کلی «نقاره‌چیان» خطاب شده‌اند.
اما در دوره قاجار در نام و عنوان سرپرست نقاره‌خانه شاهد تغییراتی هستیم. در این زمان سرپرست نقاره‌خانه را با عناوین «باشی»، «ده باشی»، «یوزباشی»، «باشی نقاره‌خانه»، «باشی شکوه آستانه مقدسه» و «نقاره‌چی باشی» یاد کرده‌اند. نقاره‌خانه نیز بیشتر به نام کُرناخانه و به تعبیری «کُرناخانه مبارک شوکت شکوه» معرفی شده و همچنین کارکنان آن با عناوینی نظیر «عمله‌شکوه»، «اجزاءشکوه» و «عمله نقاره‌خانه» ثبت شده‌اند.
در دوره پهلوی دوم با حذف القاب، نام خانوادگی برای تمامی افراد اجباری شد. از آنجایی که نقاره‌چیان به عمله‌شکوه معروف بودند، بسیاری نام خانوادگی خود را با همین پسوند انتخاب کردند و با پیروزی انقلاب هنوز هم نام خانوادگی اکثر آنان «شکوهی» است.
ساختمان نقاره‌خانه
طی بررسی‌های بعمل آمده در اسناد آستان قدس رضوی مکان نقاره‌خانه حرم «فوق بارگاه حضرت امام» ذکر شده است. با توجه به عدم وسعت حرم امام رضا(ع) در این دوره به نظر می‌رسد منظور از فوق بارگاه حضرت امام باید جایی در کنار گنبد مطهر رضوی بوده باشد؛ اما بحرحال مدرکی برای اثبات این موضوع وجود ندارد. در دوران صفوی و افشار خبری در مورد مکان نقاره در حرم رضوی دیده نشده است.
در دوره قاجار مهمترین مطلب در خصوص ساختمان نقاره‌خانه، ساخت بنایی برای نقاره‌خانه در دوره تولیت «حاجی قوام‌الملک شیرازی» بوده که در بالای ایوان شرقی صحن انقلاب ساخته شده است. ساختمان مذکور تا اواسط دوره پهلوی همچنان پابرجا بود. اما به دلیل استفاده از مصالحی نظیر چوب و حَلب، با گذشت زمان فرسوده و در شرف انهدام قرار داشت. این عومل سبب شد در سال ۱۳۳۷ نائب‌التولیه وقت، سیدفخرالدین شادمان، دستور ساخت نقاره‌خانه جدیدی را صادر کند. به منظور انجام این کار، ابتدا ساختمان قدیم تخریب و طاق سردرِ تعمیر اساسی شد. در این زمان به طور موقت ابتدا چندی بر بالای سردرِ ساعت صحن انقلاب و سپس با ایجاد داربستی به مدت سه سال بر بالای ایوان عباسی، نقاره نواخته می‌شد.
در همان سال‌ها ساختمان جدید در دو طبقه واقع بر بالای ایوان شرقی صحن انقلاب ساخته شد. طبقه اول برای انبار و گذاشتن وسایل نقاره‌زنی و طبقه دوم به منظور استقرار نقاره‌زنان در نظر گرفته شده که با پلکان آهنی از طبقه اول به آنجا رفت‌وآمد می‌کنند. ارتفاع این دو طبقه، ۹ و نیم متر است.
گرامیداشت اعیاد
نقاره‌نوازی در روزهای جشن و اعیاد یکی از وظایف نقاره‌چیان در دوره قاجار بود که نقاره در جشن‌ها و اعیادی نظیر عید غدیر، عید قربان، عید فطر، عید میلاد ائمه‌اطهار(ع) همچون پیامبراکرم(ص)، امام علی(ع)، امام حسین(ع)، امام زمان(عج) و به ویژه تولد امام رضا(ع) و همچنین در برخی موارد به هنگام تولد شاهان قاجار نواخته می‌شد.
نقاره‌نوازی در دوره معاصر به مناسبت اعیاد، در شب عید و صبح روز عید به فاصله یک ساعت بعد از نقاره اصلی نواخته می‌شود. نقاره‌نوازی در لحظه تحویل سال از دیگر نمونه‌های انجام این آیین کهن و سنتی به شمار می‌رود.
هفت سال تعطیلی نقاره‌خانه
تاریخ نقاره‌خانه در دوره پهلوی به دو دوره تقسیم می‌شود. دوره اول از ابتدای تأسیس این حکومت تا سال ۱۳۱۴ که فعالیت نقاره‌خانه در این سال تعطیل شد و دوره دوم از سال ۱۳۲۱ با از سرگیری مجدد نقاره‌نوازی آغاز شد و تا سال ۱۳۵۷ را دربرمی گرفت.
نظر شما