عتبه‌نیوز ـ آزیتا ذکاء؛ مجموعه کاشی سنتی قدس در سال ۱۲۸۱ هجری‌شمسی توسط مرحوم حاج یوسف کاشی‌پز قدس فعالیت خود را آغاز کرد. نماهای بسیاری از بناهای تاریخی و مذهبی توسط او کاشی‌کاری و بازسازی شد که از جمله این بناها در شهر مقدس مشهد می‌توان به حرم مطهر امام هشتم(ع) و آرامگاه خواجه‌ربیع اشاره کرد.
محمد «کاشی‌پز قدس» نسل سوم این خاندان است که در سن ۶۱ سالگی بسر می‌برد. ۴۸ سال از عمر وی در هنر کاشی‌کاری این مضجع شریف سپری شده است؛ در گزارش پیش‌رو، بیشتر با خاندان کاشی‌پز قدس و آثار هنری آنها در حرم مطهر آشنا خواهیم شد که مشروح آن از نظرتان می‌گذرد.
شهرتی که از حرفه الهام گرفت
کاشی‌کاری از هنرهای زیبای دستی و قدیمی ایران است که این حرفه در خاندان «کاشی‌پز قدس» ماندگار شده و همچنان ادامه دارد و فامیل آنها نیز از حرفه‌شان در آستان قدس رضوی گرفته شده است. محمد کاشی‌پز قدس در این‌باره به عتبه‌نیوز می‌گوید: «پدربزرگم حاج یوسف اواخر سده ۱۲۰۰ از یزد به مشهد مهاجرت می‌کند و در حرم مطهر کنار دست استاد زین‌العابدین به شاگردی حرفه کاشی‌کاری مشغول می‌شود. بعدها کاشی‌ای که او ابداع می‌کند تحول بزرگی در صنعت کاشی‌سازی ایران پدید می‌آورد. در واقع می‌توان گفت کاشی سنتی قدس در سال ۱۲۸۱ هجری‌شمسی توسط پدربزرگم فعالیت خود را آغاز کرد. لذا فامیل ما اینگونه کاشی‌پز قدس نام گرفت».
حاج یوسف کاشی پز قدس
کاشی سیلیسی مقاوم در برابر سرما
کاشی سیلیسی که مرحوم حاج یوسف اختراع کرده در برابر سرما و تغییرات جوی مقاومت دارد. برای ترکیب این کاشی سنگ چخماق را از کوه‌های خلج می‌آوردند. نوه مرحوم حاج یوسف در این‌باره تصریح می‌کند: «کاشی‌های سیلیسی پدربزرگ برای نخستین‌بار در دو صحن آزادی و انقلاب حرم نصب شد و بعد از آن به تدریج ساخت کاشی با گِل رُس که در صنعت کاشی‌پزی تهران، اصفهان و قم باب بود، کنار رفت. حاج یوسف، سیلیس را با پودر بلور شیشه ترکیب می‌کرد تا ماندگار باشد و در سرما مانند کاشی‌هایی که با گِل رُس درست می‌شوند دچار یخ‌زدگی و جدا شدن رنگ‌ها نشود.
زمان‌های قدیم این سنگ‌های چخماق را سوار بر گاری به حرم می‌آوردند و همان‌جا سنگ را پودر می‌کردند و به آن بلور پودر شده، شیشه می‌زدند و برای چسبیدن آنها به هم از چسبندگی گل سرشور که مانند ماست غلیظ شده بود، استفاده می‌کردند. آن زمان سختی کار این بود که پودر کردن سنگ چخماق تا آماده‌شدن کاشی برای نصب، در همین کارگاه‌های زیر نقاره‌خانه اتفاق می‌افتاد و مانند حالا کارخانه سیلیس آماده وجود نداشت که سیلیس پودر شده را به کاشی‌کارها بدهد.
۹۰ سال خدمات نسل اول و دو خاندان «قدس»
آثار هنری دو نسل اول کاشی‌کار قدس را می‌توان در اواخر دهه سیزدهم تا سال‌های ۱۳۷۲ شاهد بود که نسل سوم کاشی‌پز در توضیح بیشتر چنین اضافه می‌کند: «حاج یوسف با وجود ناتوانی و ضعف جسمی تا سال‌های آخر عمرش به این کار مشغول بود. او همچنین توفیق دربانی حرم را در کشیک سوم داشت. عاقبت در سال ۱۳۴۴ مرحوم شده و در صحن انقلاب دفن گردید.
محمدتقی کاشی‌پز، پدرم نیز استخدام رسمی آستان قدس رضوی بود و حدود ۱۵ و ۱۶ سال همزمان با حیات پدرش در آستان کار کرد و بعد فوت او نیز همچنان جایگزین او در آستان قدس بود. از جمله کارهای پدرم می‌توان به بازسازی کاشی‌های داخل صحن‌های انقلاب، آزادی و بعثت، ورودی‌های مهمانسرا، روضه‌منوره، مسجد بالاسر حضرت اشاره کرد. پدرم نیز در سال ۱۳۷۲ به رحمت خدا رفت و در بهشت ثامن‌الائمه(ع) صحن جمهوری اسلامی به خاک سپرده شد».
محمدتقی کاشی‌پز قدس
۳۷ سال خدمات نسل سوم کاشی‌پز قدس
نسل سوم کاشی‌پز هم از سن ۱۲ سالگی همراه پدر به حرم مطهر رضوی می‌آمد و انجام این کار را از نزدیک می‌دید و وردست او کار می‌کرد. محمد کاشی‌پز قدس ادامه می‌دهد: «من این هنر را به عنوان یک شغل و حرفه از سال ۱۳۶۵ به صورت جدی دنبال کردم و در این ۳۷ سال برای ساخت مساجد و مجتمع‌های بین‌راهی آستان قدس رضوی با این مجموعه همکاری داشتم و همچنین در دو اماکن مقدسه امامزاده حسین‌بن‌موسی‌الکاظم(ع) شهر طبس و آرامگاه شهید مدرس در شهر کاشمر نیز اقداماتی انجام داده‌ام.
انتقال کارگاه‌های کاشی‌پزی به بیرون حرم به دلیل حادثه بمب‌گذاری حرم
قبلا کارگاه‌های کاشی‌پزی در داخل حرم بودند و فضای معنوی این بارگاه ملکوتی بر کار حاکم بود، اما اکنون این کارگاه‌ها به بیرون حرم منتقل شده‌اند. نسل سوم خاندان کاشی‌پز قدس در این‌باره چنین خاطرنشان می‌کند: «زمانی که کارگاه‌ها در حرم بودند بسیار جوّ معنوی و هنری وجود داشت. پدرم و همکارانش هر روز صبح این توفیق را داشتند که کار خود را با عرض سلام و ادب به ساحت مقدس امام هشتم(ع) آغاز کنند. بیشتر کارگران هنگام کار با وضو بودند، کاشی‌هایی که از آن دوران به جا مانده همه یک معنویت و جلوه خاصی دارد.
تا زمانی که پدرم در قید حیات بود در حرم هشت کوره بود که این کوره‌ها وصل به دانشگاه علوم اسلامی رضوی و مهمانسرا در زیر نقاره‌خانه حرم قرار داشت. پدرم در یکی از هشت‌کارگاه کاشی‌پزی زیر نقاره‌خانه حضرت مشغول به کار بود که عاقبت سال ۱۳۷۲ چشم از جهان فرو بست و بعد او یکسال این کارگاه برقرار بود. ۳۰ خردادماه سال ۱۳۷۳ مقارن با روز عاشورای حسینی، بمب‌گذاری در حرم مطهر امام رضا(ع) اتفاق افتاد که این حادثه موجب شد برای حفظ امنیت، این کارگاه‌ها به بیرون از حرم انتقال یابد. اکنون کارگاه‌های کاشی‌پزی آستان‌قدس رضوی به کارخانه‌ای در شهرک کنه‌بیست جنب شرکت فرش آستان قدس منتقل شده است».
کارخانه کاشی سنتی آستان قدس رضوی
زنده نگه داشتن نام پدربزرگ
نسل سوم خاندان کاشی‌پز قدس که از سال ۱۳۶۵ مدیریت کارخانه کاشی آستانه را بر عهده دارد در مورد مسئولیتش در این بخش یادآور می‌شود: «همان سال‌هایی که کارخانه جدید راه‌اندازی شد، من به مهندس رضا دیشیدی معرفی شدم و ایشان در همان سال ۱۳۶۵ پیشنهاد داد که مدیریت کارخانه کاشی آستانه را به عهده بگیرم و اسم پدربزرگم را زنده نگه دارم. توفیقی حاصل شد تا در این سال، کارگاه جدید آستان‌قدس را راه‌اندازی کردیم که برای صحن‌های قدس، جمهوری اسلامی و کتابخانه حرم کاشی می‌پختیم. پدرم همچنان آن سال‌هایی که من مدیر کارخانه بودم در کارگاه حرم مشغول به فعالیت بود. اکنون پسرانم حمیدرضا و محمدتقی نیز با داشتن تحصیلات عالیه در کارگاه خودمان مشغول‌اند و نسل چهارم خاندان کاشی‌پز قدس به شمار می‌روند».
تفاوت کاشی مدرن با کاشی سنتی
مدیر کارخانه کاشی سنتی آستان قدس رضوی نیز در خصوص ساخت کاشی‌های مدرن در مقایسه با کاشی‌های سنتی چنین سخن می‌گوید: «قدیم همه کارها دقیق‌تر و با صبر و حوصله بیشتری انجام می‌شد. حتی طرحی را که می‌کشیدند بسیار دقت می‌کردند که لوچی نداشته باشد. زمان مرحوم پدرم، مرحوم محمدحسن رضوان، خطاط و نقشه‌کش آستان قدس بود و کارهای خط و طرح را انجام می‌داد. پسرش آقا رضا نیز در غرفه بالای صحن آزادی اتاقی داشت که طرح‌های آستان‌قدس را آنجا می‌کشید و بعد با استادکارها، معرق‌کاران و کاشی‌کاران هماهنگ می‌شد و کار رنگ‌آمیزی و اجرا را انجام می‌داد. اما امروزه این کارها را با دستگاه نقشه‌کشی چاپ می‌کنند که لوچی‌هایی دارد و مثل کار دست بی‌نقص نیست اما کارهایی که در حرم با آن معنویت کار می‌شد، بسیار کیفیت خوبی داشت».
نظر شما